Dzidki, czy marzyła Wam się kiedyś tresura ptaków drapieżnych, takich jak orły, sokoły czy jastrzębie? Dawniej sokolnictwo było nieodłączną częścią polowań nie tylko w Azji Środkowej, skąd się wywodzi, ale również w niektórych krajach arabskich czy średniowiecznej Europie. Odpowiednio wytresowane ptaki drapieżne stanowiły ogromną pomoc podczas łowów – zwłaszcza konnych. Potrafiły nie tylko chwytać niewielkie ssaki czy ptaki, ale również odcinać drogę czy zapędzać w kozi róg większe zwierzęta, jak chociażby lisy czy nawet… wilki. Wraz z upływem czasu ptaki drapieżne coraz częściej były zastępowane psami myśliwskimi, jak chociażby harty. Ich popularność zaczęła maleć wraz z wprowadzeniem broni palnej do łowiectwa. Jednak tradycja nie umarła do końca i w Mongolii czy Kazachstanie pozostała żywa do dzisiaj – zwłaszcza wśród ludności koczowniczej, nomadów. Także w licznych krajach Europy pozostali pasjonaci tej niemalże zapomnianej już profesji, którzy specjalizują się w tzw. sokolnictwie użytkowym.

Krótka historia sokolnictwa

Sokolnictwo to niezwykle stara profesja, której początek datuje się na około III wiek p.n.e. w Azji Środkowej na podstawie wykopalisk, zaś najstarsze zachowane dokumenty przedstawiające ludzi z sokołem lub jastrzębiem usadzonym na pięści pochodzą z Turcji i datowane są na 1500 rok p.n.e. Niewiele późniejsze płaskorzeźby i ryciny (ok. 800-700 rok p. n. e.) pochodzą z kolei z dawnych terenów północnej Mezopotamii oraz południowo-wschodnich terenów Mongolii. Niegdyś było ono szanowane (zwłaszcza na Bliskim Wschodzie i w Środkowej Europie) – sokolnikami na tych terenach mogli bowiem zostać jedynie ludzie szlachetnie urodzeni lub zamożni, gdyż wytrenowanie takiego ptaka wiązało się z ogromem czasu i pracy, a także stanowiło rozrywkę sportową dla bogatszej części społeczeństwa.

Sokolnictwo w Azji Środkowej

Inaczej sytuacja wyglądała wśród koczowniczych ludów Mongolii, Kazachstanu czy Kirgistanu, gdzie ptaki drapieżne trenowali już najmłodsi członkowie rodzin, gdyż zwiększały one szanse na przeżycie w trudnych warunkach. Co ciekawe, na terenie Mongolii jako jedynego kraju trenowało się dzieci niezależnie od płci. Miało to na celu zapewnienie przetrwania kobietom i potomstwu w razie śmierci mężczyzny – miała ona poradzić sobie z polowaniem, być przygotowana na najgorsze, zdobywać skóry do ogrzania jurt w surowym klimacie mongolskich stepów. To właśnie w kraju Dżyngis Khana narodziła się tradycja uczenia dzieci polowań już od najmłodszych lat – o ile już dzieci od ok. 5-6 roku życia wyruszały z rodzicami konno na polowania, aby do nich przywyknąć, o tyle trenowanie sokoła czy jastrzębia rozpoczynano już w wieku 7-8 lat, kiedy ich ciała były już na tyle mocne, aby utrzymać na dłoni średniej wielkości ptaka drapieżnego. Miało to też na celu wytworzenie więzi z pierzastym towarzyszem polowania, dzięki któremu można było zdobyć niezbędne mięso, futro, tłuszcz czy podroby niezbędne do przetrwania srogich zim, podczas których ciężko było o jadalne rośliny. Nie trzeba chyba też wspominać, że ze względu na klimat panujący w Mongolii rolnictwo nie jest zbyt popularne i większość roślin jadalnych nie może wyrosnąć w takim klimacie (jako ciekawostka – Mongolia ma najmniejszy odsetek wegetarian, a co dopiero wegan – jest to tam temat bardzo niepopularny również ze względu na to, że łowiectwo jest tam nieodłączną częścią kultury, zaś prawie cała mongolska kuchnia opiera się na wszelkiego rodzaju mięsie – od dzikich ptaków, przez baraninę, mięso wielbłądów i koninę, aż po mniejsze ssaki – dlatego jeśli spotykacie już jakiegoś wegetarianina, zapewne jest to buddyjski mnich).

Należy również wspomnieć, że ptaki, z jakimi polują ludy koczownicze Azji Środkowej są znacznie potężniejsze od tych wykorzystywanych do polowań w średniowiecznej Europie. Najczęściej chwyta się młodego ptaka, który już potrafi latać, ale jeszcze nie opuścił na dobre gniazda i tresuje tylko przez 5 lat… po czym zwraca mu się wolność. Jest to nie tylko forma podziękowania za służbę, ale również dba o to, aby nie zatracił on swoich pierwotnych instynktów i nie uległ udomowieniu. Ma to też znaczenie dla podtrzymania populacji tych dumnych łowców. Więc wszystko odbywa się z poszanowaniem dla samej natury i praw, jakimi się ona rządzi. Tak samo część każdej zdobyczy upolowanej przy pomocy drapieżnego ptaka oddaje mu się w formie „zapłaty” za dobrze wykonane zadanie.

Inaczej sprawa wyglądała w Kazachstanie czy Kirgistanie, gdzie klimat nie był aż tak surowy, zaś kobiety zajmowały się głównie rodziną, przygotowaniem posiłków, oprawianiem skór czy innymi pracami nieopodal domu – rzadko kiedy zajmowały się polowaniem z ptactwem drapieżnym, chociaż zdarzało się, ale dopiero w wieku, kiedy taka dziewczyna wchodziła dopiero w okres dojrzewania. Jednak była to kwestia różnic kulturowych pomiędzy tymi krajami a Mongolią, gdzie przetrwanie było znacznie trudniejsze, zwłaszcza przy tak małym zagęszczeniu (aktualnie w Mongolii zagęszczenie ludności wynosi jedynie 4 osoby na km², zaś aż połowa całej populacji zamieszkuje stolicę tego kraju – Ułan Bator). Z kolei wśród ludów arabskich sokolnikami zostawali jedynie mężczyźni, zaś największą popularność profesja ta zyskała wśród arabskich joannitów.

Golden Eagle Festival – Podtrzymanie tradycji polowań z ptakami drapieżnymi

Warto wspomnieć, że stolica Mongolii pozostała ostatnim miejscem na świecie, gdzie odbywają się międzynarodowe zawody sokolnicze – Golden Eagle Festival. Niektórzy tak bardzo są przywiązani do tradycyjnych metod polowania z ptakami drapieżnymi, że na tą specjalną okazję przywdziewają swoje tradycyjne stroje do polowań – zgodne z tymi, które nosili ich przodkowie. Zawody te odbywają się aż dwa razy do roku – zimą oraz latem. Najmłodsi zawodnicy muszą mieć ukończone całe 11 lat. I biorą udział w tej samej kategorii, co wszyscy – nie dzieli się na grupy wiekowe, jak u nas – konkurują zarówno starcy, jak i młodziki, mężczyźni i kobiety. Tutaj nie ma miejsca na przywileje. Jeśli kiedyś będziecie wybierać się do Mongolii, Dzidki, polecam przyjrzeć się wycieczkom obejmującym właśnie oglądanie Golden Eagle Festival – naprawdę jest na co popatrzeć.

Sokolnictwo w średniowiecznej Europie

Z biegiem czasu polowanie z ptakami drapieżnymi zostało spopularyzowane w innych częściach Azji, traktując je często jako formę polowań zarezerwowaną dla elit czy nawet dyscyplinę sportową. Nawet sam Konfucjusz wspominał o sokolnikach w niektórych chińskich prowincjach. We wczesnym średniowieczu pojawiło się ono także w Europie, jednak warto tutaj podkreślić, że ptaki wykorzystywane do polowań były znacznie mniejsze, a także… używano również niektórych gatunków sów (jak płomykówka czy puchacz bengalski) . Największą renomą sokolnicy cieszyli się u Germanów – niektórzy historycy zakładają, że Ci mogli zapożyczyć te zwyczaje od koczowniczych Sarmatów. Polowania z ptakami były też popularne u Franków, u których kary za kradzież ptaków do polowań przewidywało zwyczajowe prawo plemienne już w VI wieku. Co ciekawe, miłośnikiem takiej formy polowań z ptakami drapieżnymi na koniach był Karol Wielki, który pod koniec VIII wieku założył nawet słynną sokolarnię oraz szkołę dla sokolników obok swego pałacu w Nymwegen (aktualnie Nijmegen w Holandii). Pod koniec IX wieku, kiedy duńscy wikingowie oblegali Paryż, na krótko przed upadkiem miasta nadworni króla wypuścili z tamtejszej sokolarni cenne ptactwo, żeby nie wpadło w ręce najeźdźców. Kolejnym monarchą-entuzjastą sokolnictwa był cesarz Fryderyk II Hohenstauf, który napisał pierwszy podręcznik do sokolnictwa zatytułowany „Sztuka polowania z ptakami” i przełożony na kilka języków, przepisywany ręcznie w klasztorach przez mnichów i zakonników. Z biegiem lat sokolnictwo zyskiwało coraz większą popularność i stało się jednym z symboli statusu społecznego. Nic więc dziwnego, że nawet jeszcze wśród polskiej szlachty taka forma polowania cieszyła się jeszcze uznaniem.

Czym aktualnie jest sokolnictwo?

Aktualnie sokolnictwo jest jednym z coraz rzadszych przykładów podtrzymywania tradycyjnej więzi i współpracy człowieka ze zwierzęciem. Współcześnie kultywowane jest już raczej w symbolicznej formie - zawiera w sobie elementy dawnych tradycji oraz najnowszej wiedzy i techniki polowań z ptactwem drapieżnym. Ze względu na rzadkość i potrzebę ochrony ptaków drapieżnych, posiadanie czy obrót nimi w celach sokolniczych podlega wielu ograniczeniom wynikającym z rygorystycznych przepisów prawnych na terenie poszczególnych krajów oraz zawartych w licznych konwencjach międzynarodowych. Co ciekawe, polowanie z ptakami łowczymi podlega znacznie większym ograniczeniom prawnym, niż polowanie z bronią, co wpływa na niską popularność tej formy i sprawia, że zajmują się nim nieliczne osoby. Tylko bardzo wąskie grono zainteresowanych posiada szerszą wiedzę na ten temat. Z kolei dla ogółu społeczeństwa, w tym również większości myśliwych, jest to dziedzina nieznana, zwłaszcza od strony prawnej, która jest naprawdę dosyć zaostrzona.

Współczesne sokolnictwo jest szeroką i specyficzną dziedziną łowiectwa, obejmującą wiele różnych aspektów związanych z ptakami drapieżnymi (polowanie, hodowla, reintrodukcja, rehabilitacja, ochrona biologiczna, edukacja, pokazy i wiele innych). Chociaż przypuszczam, że największym zainteresowaniem wśród ogółu cieszy się raczej sokolnictwo użytkowe, a więc te, które jest ściśle powiązane z hodowlą i polowaniem z ptakami drapieżnymi. Co ciekawe, podczas polowań wykorzystuje się również psy podsokole.

Ptaki drapieżne i techniki wykorzystywane w polowaniach

Jak wiadomo, sokolnictwo mimo swoich starych korzeni również podległo licznym zmianom, które kształtowały się na przestrzeni wieków – od rodzaju drapieżnego ptactwa wykorzystywanego podczas polowań, przez metody tresury i techniki polowań, stosowany sprzęt, aż po zgodność z tradycją. W Mongolii nadal poluje się w zgodzie z tak zwaną „tradycją przodków”, podczas gdy w Kazachstanie czy Kirgistanie jest to już tradycja mieszana – obejmująca połączenie współczesnych zwyczajów z wielopokoleniowymi zwyczajami. Inaczej jednak wygląda to w Europie czy Ameryce Północnej, gdzie takie polowania odbywają się już zgodnie jedynie z tak zwaną tradycją współczesną – głównie ze względu przepisów prawnych obowiązujących w tych krajach czy międzynarodowych konwencji. Dlatego można powiedzieć, że jedynie w Mongolii liczne tradycje nie uległy zmianie przez wieki – zapewne ma na to wpływ koczowniczy tryb życia tej ludności, z dala od współczesnych udogodnień oraz ograniczeń. Jeśli chodzi o techniki wykorzystywane w polowaniu dzielą się one na niski lot (tzw. polowanie z ptakiem na pięści) i wysoki lot (obejmujący lot w górę ręki i lot pięścią – dotyczy ona polowania na ptaki-wabiki z dwoma rodzajami kradzieży: z upstrem i z pięścią).

Najczęściej spotykanymi aktualnie ptakami w sokolnictwie, które można zakupić w hodowlach posiadających dokumenty CITES (świadectwa zgodne z rozp. Rady UE nr 338/97) są następujące gatunki: raróg górski (Falco biarmicus), Harris (Parabuteo unicinctus), sokół wędrowny (Falco peregrinus), jastrząb (Accipiter gentilis), puchacz bengalski (Bubo bengalensis) oraz płomykówka (Tyto alba). Harrisom oraz płomykówkom nie wystawia się świadectw 338/97. Warto podkreślić, że ptaki pochodzące z takich hodowli to nie to samo, co w Mongolii, gdzie ludy koczownicze łapią te ptaki za młodu (nie od wyklucia) i wypuszczają po 5 latach. Te hodowlane są od małego udomowione, nie powinno się ich również wypuszczać na wolność. Jednak na terenie całej Europy i Ameryki Północnej przepisy zakazują chwytania dzikich okazów ptaków drapieżnych i wymagają od właścicieli posiadania przez nich odpowiedniej dokumentacji (nie wspominając już o tym, że mogą je zakupić jedynie osoby posiadające odpowiednie warunki do ich przetrzymywania, które również określone zostały przepisami).

Akcesoria sokolnicze

W przypadku tzw. sokolnictwa użytkowego niezbędne jest również zaopatrzenie się w odpowiednie akcesoria do ochrony osobistej sokolnika, takie jak skórzane rękawice czy kapturki dla ptaków zwane również karnalem - mają one ograniczać im możliwość ucieczki i chronić właścicieli przed niespodziewanym atakiem trzymanego na ręce ptaka, jak dziobnięcie w oko czy inne newralgiczne punkty. Niektóre ptaki drapieżne są bardziej agresywne, dlatego ważne jest zachowanie szczególnej ostrożności. Ponadto wymaga to również innych akcesoriów, jak chociażby dzwonki (żeby słyszeć, w jakim miejscu jest ptak), pęta (do zawiązywania na nogach ptaka), dłużec (służący do początkowej tresury ptaka łowczego na uwięzi), gwizdek (do przywoływania), zestaw telemetryczny (posiada go niewielu sokolników – służy do namierzania ptaka, kiedy ten oddali się na odległość nawet kilkunastu kilometrów) czy wabidło (atrapa imitująca ptaka służąca do przywoływania ptaka z dalszej odległości). Niezbędne są również drobne akcesoria, jak: pętce, werbliki lub karabińczyki, waga, kuweta, torba sokolnicza czy inne narzędzia i materiały służące do pielęgnacji ptaka i opieki nad jego stanem zdrowotnym.

Dodatkowa literatura dla zainteresowanych:

Historia sokolnictwa:

1.https://falconer.pl/historia-sokolnictwa.html
2.https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,historiomat,1417,historiomat_sokolnictwo_w_dawnej_polsce.html?u=os_czasu.html
3.https://sokolnictwo.pl/historia/
4.http://www.sokolarnia.edu.pl/historia/
5.https://wczesnesredniowiecze.pl/artykul,46,sokolnictwo-we-wczesnym-sredniowieczu.html
6.https://www.borytucholskie.pl/sokolnicy/
7.https://gniazdosokolnikow.pl/historia/rys-historyczny
8.https://gniazdosokolnikow.pl/historia/sokolnictwo-w-polsce

Czym jest sokolnictwo:

9.https://gniazdosokolnikow.pl/sokolnictwo-czym-jest
10.https://nikidw.edu.pl/2021/11/23/sokolnictwo-w-polsce-tradycje-i-wspolczesnosc/
11.https://pl.frwiki.wiki/wiki/Fauconnerie
12.https://sokolnictwo.pl/poczatkujacysokolnik/

Golden Eagle Festival:

13.http://www.mongolia.olsztyn.pl/golden-eagle-festiwal-polowanie-z-orlem-na-wilki/
14.https://tobecontinent.com/polujacy-z-orlami-golden-eagle-festival/
15.https://www.journalofnomads.com/eagle-hunting-in-kyrgyzstan/
16.https://www.tripsatasia.com/newsletter-articles/golden-eagle
17.https://www.toursmongolia.com/mongolia_travel_news/Khuraldai_falconry_festival_mongolia
18.https://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/56,114944,19755264,pedza-w-strone-lisa-i-wypuszczaja-orla-ten-lapie-zwierzyne.html

Akcesoria sokolnicze:

19.https://gniazdosokolnikow.pl/niezbednik-sokolnika/akcesoria-sokolnicze