„W godzinę wilczą, gdy świeca kopci, wampir staje u wezgłowia; bez szelestu odmierza oddechy, aż noc wbija się w serce jak gwóźdź w wieko trumny.”

- epigraf inspirowany folklorem pogranicza Węgier i Rumunii. 

Wampir to nie elegancki arystokrata z kłami, lecz powracający z zaświatów zmarły, obleczony w cielesną powłokę, który szkodzi żywym i którego „oznaki” rozpoznawano podczas ekshumacji. Gdy w XVIII w. na Bałkanach i w Europie Środkowo-Wschodniej zaczęto otwierać groby „podejrzanych”, widziano ciała nabrzmiałe, rumiane, czasem z krwią przy ustach [1].

W takich realiach pojawiają się praktyki ochronne: w wielu regionach odcinano głowę, przebijano ciało kołkiem, dokładano kamienie do ust, a nawet przykładano sierp tak, by uniemożliwić „wyjście” zmarłego [2]. Archeologicznie znamy to choćby z Drawska (XVII–XVIII w.), gdzie obok „zwykłych” pochówków znaleziono kilka grobów z sierpami na szyi lub tułowiu i innymi zabezpieczeniami. Analizy izotopowe wykazały, że byli to raczej miejscowi, a nie „obcy”; wybór zmarłych był więc kwestią lokalnych napięć i piętnowania, a nie pochodzenia. Dodatkowe, medialnie głośne znalezisko z 2022 r. z miejscowości Pień (kobieta z sierpem na szyi i kłódką na palcu u stopy) dobrze ilustruje trwałość takich wyobrażeń.

Najgłośniejszą falę nowożytnych doniesień o „wampirach” wywołały śledztwa habsburskie z lat 1720–1730, zwłaszcza sprawa Arnolda Paolego w Serbii i pokrewne raporty urzędników-chirurgów (słynne Visum et Repertum, 1732). Zainteresował się nimi benedyktyn Augustin Calmet, który w wydaniach z 1746 i 1751 r. zebrał i porządkował relacje, stając się mimowolnie pierwszym „wampirologiem” Oświecenia. To właśnie wtedy słowo „vampire” trafiło do angielszczyzny (1732), za pośrednictwem niem. „Vampir” i kręgu południowosłowiańskiego.

To, co dziś nazywamy wampirem, ukształtowało się w Europie Środkowo-Wschodniej w XVII–XVIII w., gdy praktyki ekshumacyjne i lokalne kryzysy zdrowotne i wojenne spotkały się z obserwacjami ciał w rozkładzie, a wszystko to spisano i roztrząsano w drukach uczonych (Calmet) i raportach urzędniczych. Starożytność znała nocne demony i krwiopijcze potwory (strix, lamia, empusa), ale wampir–revenant [3] to dopiero dziecko czasów nowożytnych.

Przykłady współczesnych przedstawień (książka, film, muzyka):

- Andrzej Sapkowski, saga „Wiedźmina”: Regis, wyższy wampir: inteligentny, „etyczny” bohater podważający folklor; debiut w Chrzcie ognia (1996).
- Nosferatu (2024, reż. Robert Eggers): gotycka reimaginacja klasyka Murnaua; najnowsza odsłona filmowego Orloka.
- Słoń & Mikser utwór „Król Szczurów” (z Demonologia II) — horrorcore’owa metaforyka i imagery grozy.

[1] Erberto Petoia, Wampiry i wilkołaki. Źródła, historia, legendy od antyku do współczesności.
[2] Paul Barber, Vampires, Burial, and Death: Folklore and Reality.
[3] „Revenant” pochodzi z fr. revenant „ten, kto powraca” (od revenir).

„Nie przychodzi w ciszy. Ryk taki, że krew w żyłach zamarza. Kiedy cię dopadnie, już nikogo nie zawołasz.”

- przekaz ustny rolnika, okolice Pančeva, Serbia, rok 2012

Woda nie zawsze jest cicha. Czasem coś się pod nią porusza zbyt ciężko, zbyt głośno, jakby światło nie miało tam wstępu. Mieszkańcy Bałkanów od pokoleń szeptem wypowiadają imię tej istoty. Bukavac (serb. Букавац, chorw. Bukavac) to mityczne potwór z folkloru południowosłowiańskiego, szczególnie z terenów dzisiejszej Serbii, Chorwacji i Bośni. Według ludowych podań, zamieszkuje głębokie rzeki, jeziora, stawy, a nawet opuszczone studnie. Tam właśnie czyha w mroku bestia o sześciu nogach, rogach i obłej, białej skórze, śliskiej jak nocna mgła nad bagnami.

Jego imię pochodzi od słowa buknuti: „ryknąć”, „huknąć”. I rzeczywiście, Bukavac nie poluje po cichu. Nocą wychodzi z głębin, by wyć przeraźliwie, budząc dzieci, strasząc zwierzęta, paraliżując tych, którzy nieopatrznie zbliżą się do brzegu. Mówi się, że gdy kogoś dosięgnie, dusi go swoimi mackami-nogami, a potem ciągnie ciało z powrotem pod wodę, jakby chciał napełnić głębię śmiercią. Dla ludzi dawnych wsi Bukavac był przestrogą uosobieniem chaosu, nagłej śmierci, utonięcia. Nie było przed nim ratunku, tylko unikanie: nie zbliżaj się do wody po zmroku, nie wołaj na głos, nie patrz za długo w taflę. Czasem mówiono, że Bukavac to dusza zmarłego, który nie zaznał spokoju, a czasem, że to odwieczny demon wody, nienazwany przez Boga.

Przykłady przedstawień (lub postaci inspirowanych) we współczesnej popkulturze:
- W literaturze grozy i fantasy można znaleźć nawiązania do Bukavaca w opowiadaniach autorów z Bałkanów publikujących w antologiach takich jak „Balkan Gothic” (2020).
- Bukavac pojawił się jako przeciwnik w serbskim horrorze animowanym „Dolina Grozy”.
- W grze wideo polskiego studia: The Thaumaturge (2024) bukavac pojawia się jako potężny pierwszy boss podczas prologu w misji Cienie Starych Grzechów.