Dzidki, pewnie co najmniej raz w życiu zasłyszeliście takie określenie, jak „bałamutnik”. Być może użyła go kiedyś babcia lub leciwa ciotka określając Was mianem „bałamutnika” na weselu kuzynki czy przy innej rodzinnej okazji. Albo może usłyszeliście od starszej nauczycielski, żebyście przestali „bałamucić” koleżanki z klasy? Oba wyrażenia to wschodnie regionalizmy powstałe w oparciu o słowiańskie wierzenia w wodnego demona zwanego właśnie bałamutnikiem. A kim naprawdę był ten tajemniczy demon i jakie było pierwotne znaczenie wspomnianych regionalizmów?

Kim był bałamutnik w wierzeniach słowiańskich?

Wierzenia w słowiańskiego demona wodnego zwanego bałamutnikiem były popularne szczególnie na Białorusi i na wschodnich terenach Polski. Przypominał on nieco utopca, z którym mógł być często mylony, jednak odróżniał się od niego tym, że był szczególnie łasy na kobiece wdzięki. Ba, i to nie byle jakie - najczęściej gustował w paniach bardzo młodych i niezwykle urodziwych, najczęściej nieskalanych jeszcze kobietach, ale nie wzgardzał również bardzo młodymi mężatkami. Dlatego powinny się go bać takie kobiety, które kiedyś były jakieś 8-10/10. Co ciekawe, sam demon był niezwykle szpetny, często opisywany jako otyły i o odrzucającej aparycji. Charakteryzowała go brzydka, stara i opuchnięta twarz, na której niekiedy znajdowały się także brodawki rozprzestrzeniające się również na pozostałe części ciała. Dlatego często wzgardzano nim, a jego wygląd nie wzbudzał o tyle strachu, co śmiech i drwiny ze strony młodych dziewcząt, które próbował uwieść.

Najczęściej można go było znaleźć ukrytego w wodach stojących, jak stawy i sadzawki (rzadziej w rzekach), często ukrytego pośród pałek szerokolistnych lub innej wyższej flory wodnej, skąd podglądał kąpiące się nago wieśniaczki lub robiące pranie w samej bieliźnie czy inne młode dziewczęta spędzające wakacje w ustronnych miejscach z dala od miast. Odrzucony bałamutnik często posuwał się do niecnych sztuczek, jak czary, które stwarzały iluzję zmieniając go w niezwykle urodziwego młodzieńca (można powiedzieć, że przekładając na dzisiejsze standardy to w takiego chada 9-10/10 z wzrostem 180 cm+), po czym  zaciągał naiwną dzierlatkę do swojego zbiornika. Następnie czar pryskał zazwyczaj podczas zbliżenia, a ten wykorzystywał młodą dziewczynę (niekiedy w ramach zemsty po wcześniejszym odrzuceniu, a czasem dlatego, że kiedy już był w stanie siłą się z nią zabawić, nie było potrzeby magicznego podtrzymywania przybranej formy), która traciła resztki zdrowych zmysłów odrzucona rzeczywistym wyglądem bałamutnika, za którym udała się w szuwary. Najczęściej próbowały utopić się w wodzie, ale okazywało się, że po akcie z bałamutnikiem umiały oddychać pod wodą. Dlatego te, które nie mogły znieść takiego stanu poszukiwały innych sposobów na pozbawienie się życia nie mogąc znieść upokorzenia i obrzydzenia, jakie wywołało wylądowanie w objęciach nadzwyczaj szpetnego demona.

Ale z niego bałamutnik!

Pewnie nie raz panowie za młodu mogli usłyszeć określenie „bałamutnik” kierowany przez babcie, starsze stryjenki czy innych starszych członków rodziny, zwłaszcza, jeśli pochodzicie ze wschodnich rejonów Polski. Zapewne myśleliście, że te słowo oznacza „podrywacza” czy coś podobnego. Niestety, ale to mylne określenie, które błędnie przyjęło się podczas rozpowszechniania w innych rejonach kraju, niż na północnym i środkowym wschodzie, nieopodal terenów Białorusi, skąd pochodzi wspomniany regionalizm. Wywodzi się on bowiem od słowiańskiego demona popularnego głównie na terenie dzisiejszej Białorusi, w którego wierzenia najpowszechniejsze były w obwodzie mińskim, grodzieńskim i brzeskim oraz na terenie przylegającego do tego ostatniego województwa bialskopodlaskiego, siedleckiego, białostockiego oraz północnej części województwa chełmskiego według dawnych podziałów administracyjnych. O ile sam demon nie był popularny w większej części kraju, o tyle rozpowszechniono utworzony na jego podstawie regionalizm „bałamutnik”, z którego z kolei wywodzi się „bałamucić”, co oznacza „zwodzić”, „mamić”, „gmatwać”, „przekręcać”, „oszukiwać” czy „tumanić” (inaczej „ogłupiać” lub „zaślepiać” poprzez okłamywanie, zwodzenie – określenie te było stosowane dawniej głównie na terenach północnowschodniej części Polski).

Początkowo słowo „bałamutnik” było to określenie na kogoś mocno nieurodziwego, czasami wręcz szpetnego, kto prawdopodobnie nie zdawał sobie sprawy z własnej odrazy i starał się zabiegać o względy o wiele piękniejszych od siebie dziewcząt, zazwyczaj budzących zachwyt swoją urodą. Dopiero podczas rozpowszechnienia tych wschodnich regionalizmów na pozostałe województwa zatracono pierwotne znaczenie – zaczęto go tylko używać w podobnym kontekście, co „podrywacz”, „flirciarz”, „bawidamek”. Dlatego jeśli kiedyś słyszeliście od swojej stryjenki czy babci (zwłaszcza dzidowcy pochodzący ze wschodnich rejonów), to lepiej zastanowić się, czy Wasze krewne miały Was za przystojnych kawalerów czy też za typowych bałamutników – może istniało jakieś drugie dno.

Dodatkowe źródła dla zainteresowanych:

1. Paweł Zych, Witold Vargas "Bestiariusz słowiański 2: rzecz o biziach, kadukach i samojadkach”, Olszanica: Bosz, 2016.
2. „Magiczny świat: z białoruskich mitów, legend i baśni”, wyd. G.P. Paszkow; V. P. Slavuk, Mińsk: Białoruś, 2008.
3. Ziemna droga w wichrze: białoruskie znaki i wierzenia ludowe”, U. Wasiljewicza, Mińsk: Białoruś, 2010.
4. „Mitologiczne idee Białorusinów”, red. V. S. Novak, Mińsk: Białoruś, 2010.
5.https://www.bestiary.us/balamuten/pl
6.https://www.bestiary.us/balamuten/en
7.http://scp-wiki.net.pl/forum/t-15497212/slowianskie-demony-jako-scp
8.http://spxvi.edu.pl/indeks/haslo/6024
9.https://www.szkolnictwo.pl/szukaj,Podzia%C5%82_administracyjny_Polski_1975-1998
10.https://www.worldmap.pl/bialorus/
11.https://pl.unionpedia.org/Podzia%C5%82_administracyjny_Bia%C5%82orusi