1. Ezoteryczna mądrość Japonii 
W tradycyjnej japońskiej religii Shintō wszystkie drzewa, rzeki, góry, a nawet budynki były zamieszkane przez kami – duchowe istoty o różnorodnej naturze. Ich moce mogły zostać okiełznane lub złagodzone jedynie przez wąską grupę specjalistów. Jednymi z najciekawszych duchowych istot były kitsune-tsukai, czyli czarownice opętane przez lisie duchy. Uznawano je za wyjątkowo potężne formy kami. Mogły zmieniać kształt, stawać się niewidzialne, a nawet przejmować kontrolę nad ludźmi. Według legendy matką jednego z najsłynniejszych japońskich mistyków, Abe no Seimeia (921–1005), była właśnie kitsune – mitologiczna dziewięcioogonowa lisica. Na przełomie V i VI wieku n.e. do Japonii zaczęły przenikać nowe prądy filozoficzne, takie jak chiński system Pięciu Żywiołów (Wu Xing) oraz zasady yin-yang, a także religie buddyzm i taoizm. W odpowiedzi na te wpływy, oraz w celu ustalenia woli kami jako nadrzędnej siły, Japończycy opracowali złożony system wróżenia, który z czasem przekształcił się w ezoteryczną kosmologię zwaną onmyōdō [1] .

[1] fon. on-mioo-doo, dosłownie: „droga yin i yang”

Fotografia nr 1
W japońskich legendach motyw zmiany kształtu jest niezwykle powszechny. W tej opowieści stara wiedźma przybiera postać ogromnego kota, aby zwabić i odwrócić uwagę młodych kobiet odwiedzających lokalną świątynię.

Onmyōdō opierało się na chińskich zasadach Wu Xing i yin-yang, opisujących wzajemne oddziaływania sił kosmicznych. Sztuka ta została sprowadzona do Japonii z kontynentalnych Chin na przełomie VI i VII wieku n.e. i od razu znalazła się pod kontrolą miejscowych władz, aby służyć interesom klasy rządzącej. Praktykujący onmyōdō byli nazywani onmyōji – zajmowali się wróżeniem oraz walką ze złymi duchami. Do najbardziej znanych należeli Abe no Seimei oraz Kamo Yasunori (917–997). Ten ostatni ujawnił swój nadnaturalny talent już w dzieciństwie, bez żadnego mistycznego treningu potrafił tropić demony. Emblematem onmyōji był pentagram (znany w Japonii jako gwiazda Seimei), symbolizujący Wu Xing. Nawet współcześnie postacie związane z tą tradycją znajdują swoje odbicie w japońskiej sztuce i kinematografii, a także w mandze i anime.

2. Rozwój praktyk magicznych
Okultystyczni praktycy wykonywali rytuały wróżbiarskie i odczytywali znaki z nieba, gwiazd oraz zjawisk astronomicznych, takich jak zaćmienia. Przeprowadzali również sankcjonowane egzorcyzmy, przywołując ducha do ciała ofiary w celu jego przesłuchania i identyfikacji. Następnie odprawiali odpowiednie rytuały, aby wypędzić niechcianą istotę. Ich działalność cieszyła się tak dużą popularnością, że z czasem onmyōji awansowali na urzędników sądowych. Z kolei ich praktyka stała się na tyle powszechnie akceptowana, że powołano nawet specjalną instytucję „Biuro Wróżbiarstwa”.

Fotografia nr 2
Najsłynniejszy mistrz onmyōji – Abe no Seimei. Specjalizował się w analizowaniu niezwykłych zjawisk i odprawianiu egzorcyzmów. Był autorem kilku dzieł na temat wróżbiarstwa. Zyskał przychylność cesarskiego dworu, przepowiadając płeć nienarodzonych dzieci arystokratów, co zapewniło mu prestiż i stanowisko szefa Biura Wróżbiarstwa. Jego sława wynikała z niezwykłych mocy, o których mówiono, że odziedziczył je po matce, będącej kitsune-tsukai. Często mierzył się z innymi magami oraz demonami. W jednej z historii duch ukrył w pudełku piętnaście pomarańczy i wyzwał Abe do odgadnięcia jego zawartości. Mistrz zamienił owoce w szczury, poprawnie odgadł ich liczbę i napuścił je na demona.

Istniała również praktyka zwana monoimi [2], polegająca na podejmowaniu decyzji na podstawie wcześniejszych ustaleń dokonanych przez onmyōji na przykład, czy przyjąć danego gościa do domu. Innym istotnym rytuałem było henbai, którego celem była ochrona członków dworu cesarskiego podczas długich podróży. Kres tego typu praktykom i rytuałom położył cesarz Meiji, który po objęciu władzy w 1868 roku wprowadził reformy mające na celu modernizację Japonii i ograniczenie wpływów ezoterycznych tradycji.

[2] fon. mo-no-i-mi, dosłownie: "unikanie rzeczy" lub "powstrzymywanie się od pewnych działań"

Zakres wiedzy onmyōji obejmował również praktyki zbliżone do klasycznej magii. Wielu z nich posiadało duchowego sługę (chowańca) zwanego shikigami. Istoty te często materializowały się w postaci zwierząt i mogły stać się niebezpieczne, jeśli rytuał ich przywołania został wykonany nieprawidłowo. Onmyōji używali także ofuda, amuletów odpędzających zło, zazwyczaj w formie pasków papieru z zapisanymi zaklęciami. Niektórzy praktykowali również jugondō, system ezoterycznych wierzeń i rytuałów obejmujący walkę ze złymi bytami (w tym demonami) oraz leczenie chorób. Na poziomie magii ludowej wiele nauk onmyōji przeniknęło do wiejskiego folkloru. Ludzie wierzyli, że burzę można uciszyć, spalając futro czarnego psa, a tchórzostwo wyleczyć, żując wióry z drzewa trafionego piorunem.

Fotografia nr 3
Buddyjskie bóstwo górskie – Zaō Gongen. Brązowy posąg przedstawia tego boga, związanego z odległymi, niedostępnymi górami. Był czczony przez pustelników praktykujących jugondō, którzy wierzyli, że dzięki niemu mogą osiągnąć nadludzką siłę i wytrzymałość.

3. Mityczni bohaterowie ludowi i ich legenda
Japońska mitologia pełna jest niezwykłych postaci, których losy przeplatają się z magią, zemstą i starciami ze światem nadprzyrodzonym. Niektórzy bohaterowie byli strażnikami tradycji i mistycznej wiedzy, inni zaś wykorzystywali magię do osobistych celów zarówno w imię sprawiedliwości, jak i zemsty.

Jedną z bardziej tajemniczych postaci japońskich wierzeń jest Iwanaga, księżniczka, która dokonywała mistycznego rytuału zwanego Ushi no Toki Mairi, czyli „wizytą w sanktuarium o godzinie wołu”. Była to praktyka mająca na celu sprowadzenie śmierci na niewiernego kochanka. Aby skutecznie odprawić rytuał, kobieta musiała przez siedem kolejnych nocy, dokładnie o drugiej nad ranem, odwiedzać świątynię. W żelaznej koronie nabitej świecami, wbijała gwoździe w święte drzewo, wypowiadając klątwy, które miały przywołać nadprzyrodzone siły, by ukarały zdradzieckiego mężczyznę.

Fotografia nr 4
Obraz przedstawia księżniczkę Iwanagę w trakcie wykonywania rytuału.

W przeciwieństwie do mrocznej legendy Iwanagi, Tenjiku Tokubei zapisał się w mitologii jako jeden z najbardziej znanych japońskich magów i podróżników. Jego historia sięga XVII wieku, kiedy to miał przemierzać dalekie krainy i zdobywać tajemną wiedzę. Często przedstawiany jest w towarzystwie swojej niezwykłej wierzchowca – gigantycznej ropuchy, którą wykorzystywał zarówno do walki, jak i podróży między światami. Tokubei był również mistrzem symbolicznych gestów kreślił w powietrzu tajemne znaki, przyzywając moc żywiołów, co miało wzmacniać jego czary i wpływać na otaczający go świat.

Fotografia nr 5
Jedno z przedstawień japońskiego maga i podróżnika Tenjiku Tokubei.

Nie brakowało również bohaterów, którzy stawiali czoła złowrogim istotom z japońskich legend. Jedna z takich opowieści opowiada o śmiałku, który stanął do walki z wodnym demonem zwanym kappa. Te przerażające stworzenia zamieszkiwały rzeki i jeziora, a ich natura przypominała słowiańskie topielce, utopce czy wirniki. Zgodnie z podaniami kappa były niezwykle silne i podstępne, lecz posiadały jeden słaby punkt, wodę zgromadzoną w zagłębieniu na czubku głowy. Jeśli ktoś zdołał zmusić demona do ukłonu, woda się wylewała, pozbawiając go nadprzyrodzonej mocy. Bohaterski wojownik, wykorzystując spryt i znajomość legend, podjął walkę z kappa, próbując przechytrzyć potwora i zapewnić bezpieczeństwo lokalnej społeczności.

Fotografia nr 6
Obraz przedstawia zmagania bohatera z wodnym demonem.

Czai się na zagubione dzieci w ciemnym, posępnym lesie z wyciągniętą, sękatą ręką, kusi młodą dziewczynę karmazynowym owocem. Wzywa swój sabat na orgię, a jej drogę oświetla blady księżyc, gdy pędzi na miotle przez niebo o północy. Zmienia swój kształt, aby dopasować się do tego, na kogo chce rzucić urok, czasem jest niby jak nimfa, czasem uwodzicielska. Wpis  poświęcony jest opowieściom o wiedźmach zawartych w bajkach, baśniach, literaturze pięknej i klechdach ludowych.

Dla większości ludzi archetyp czarownicy po raz pierwszy pojawia się na kartach książek, w bajkach czytanych na głos, w których zła królowa usypia Królewnę Śnieżkę, a przykucnięta wiedźma ukrywa się w chatce, gdy Małgosia i Jaś zostawiają ślad okruchów chleba. Literatura uwielbia czarownice od czasu mitycznej opowieści o czarodziejce Hekate, która po raz pierwszy pojawiła się na kartach Teogonii (grecki epos), czy też Odysei Homera w postaci wiedźmy Kirke.

W walijskim Mabinogionie, kompilacji ustnych opowieści ludowych opublikowanych po raz pierwszy w XII wieku, czarodziejka Ceridwen nadzoruje swój Awen, magiczny kocioł reprezentujący inspirację i wiedzę. Na przestrzeni wieków literatura celtycka obfitowała w potężne kobiety praktykujące magię, zwłaszcza w opowieściach Taliesina, barda i poety z VI wieku, który służył na dworze króla Artura. W legendzie arturiańskiej magia i czary zajmują ważne miejsce od czarodzieja Merlina po zaklinaczkę Morganę le Fay. Ta ostatnia zmienia swój kształt w różnych wersjach, od czysto złowrogiej inkarnacji w „Mieczu w kamieniu” autorstwa I. H. White'a, po wzmocnioną i niezrozumianą feministkę z ”Mgieł Avalonu” pióra Marion Zimmer Bradley.

aut. Jos. A. Smith, ilustracja z książki Erica Jonga pt. „Witches”, Stany Zjednoczone, 1981 rok. Rysunek oparty jest na klasycznej baśni o Królewnie Śnieżce, złej macosze-wiedźmie i zatrutym jabłku.

Kolejne wcielenia Sióstr Szekspira w dużej mierze zapożyczyły się od innego dramaturga jakobickiego, Thomasa Middletona, którego sztuka „The Witch” została napisana około 1613 roku. Middleton sam czerpał inspirację z traktatu Reginalda Scota, dyskredytującego prawdziwość czarownic (tytuł: Discoverie of Witchcraft z 1584 roku). Wydaje się, że każdy pisarz miał wpływ na następnego, czerpiąc obficie z istniejącej literatury, tomów historycznych i najprawdopodobniej ze studium demonologii, napisanego i opublikowanego przez samego króla Szkocji Jakuba VI w 1599 roku.

W późniejszych czasach, z każdą nową interpretacją i wcieleniem, czarownice ewoluowały i przekształcały się, przybierając różne formy w zależności od epoki i wykonania samej sztuki. Czarownica jako muza pisarza również ulegała transmutacji, stając się ikonicznym tematem pojawiającym się w opowieściach z całego świata. W Japonii wiedźma jest główną bohaterką niezliczonych opowieści o duchach i baśniach, a jej pojawienie się w literaturze sięga wczesnośredniowiecznych manuskryptów z okresu Edo. Rodzaj żeńskiego demona, zwanego yamauba, jest często przedstawiana jako białowłosa i dzikooka postać, niszcząca wszystkich, którzy mieli nieszczęście spotkać ją na swojej ścieżce.

aut. Rogelio de Egusquiza, Kundry, Hiszpania, 1906 r. Mitologia tajemniczej postaci Kundry została przedstawiona w klasycznym obrazie ukazującym archetyp wiedźmy w dramacie Wagnera- Parsifal.

Wiedźma przemierza również strony wzniosłego kanonu literackiego. Jest zaklinaczką wróżek z ballady „La Belle Dame sans Merci” i przewodzi sabatem na burzliwym szczycie Brocken w górach Harz. W literaturze fantasy z początku XX wieku mamy kolejne przykłady. Złowroga królowa Jadis z Opowieści z Narnii autorstwa C.S. Lewisa jest najokrutniejszą z czarownic, która zamraża niegdyś żyzne ziemie podczas Stuletniej Zimy i służy jako potężny wróg wielkiego Lwa i jego zwolenników. Oczywiście, są też czarownice, które chyba najbardziej utkwiły w globalnej wyobraźni dzięki książkom L. Franka Bauma o krainie Oz. Zła Czarownica z Zachodu i Glinda Dobra Czarownica to doskonale nakreślone archetypy, które znalazły do nas drogę również poprzez srebrny ekran.

aut. Leo i Diane Dillion, „Jadis, the White Whitch,”Stany Zjednoczone, 1994 rok. Współczesna ilustracja przyjmująca mityczne podejście do przedstawienia enigmatycznej Białej Czarownicy z popularnej serii książek dla młodzieży Opowieści z Narnii.

W folklorze wschodnioeuropejskim pojawia się jako Baba Jaga- podupadła czarodziejka żywiąca się dziećmi, czasami przedstawiana również jako jedna z trzech sióstr i często pokazywana jako niegodziwie spoglądająca z drzwi swojego domu, obdartej chaty ustawionej na fundamencie z ogromnych kurzych łap. Baba Jaga, podobnie jak Hekate, jest postrzegana jako wszechmocna i transmutowalna, prezentując różnorodne zdolności magiczne, z których większość jest złowroga. Bracia Grimm zaczęli zbierać i przepisywać historie ludowe opowiadane przez wieki, wiele z nich z czarownicą jako głównym złoczyńcą, co zaowocowało kolejnymi pokoleniami dziecięcych koszmarów. Historie Grimmów są teraz głęboko wplecione w tkankę naszej wspólnej podświadomości, a nasza zażyłość z czarownicą narodziła się poprzez bajki na dobranoc i ciemną stronę fantazji Walta Disneya.

aut. Arthur Rackham, „Hansel and Gretel and the Witch,” Anglia, 1909 rok. Na początku XX wieku artysta stworzył serię kolorowych ilustracji do publikacji klasycznej baśni braci Grimm.